Intérpretes

Explicación: Mamʉ Pedro Niño

Lugar

Nabusímake o Busímake, Sierra Nevada de Santa Marta, Cesar.

Los niños y niñas ayudan en los trabajos de la casa cuando aprenden a caminar. Hacen pagamento cuando sus padres lo indican, ayudan a traer el agua y los alimentos, y están cerca del fogón y de su madre. A través de esta historia, el mam? Pedro Niño aconseja a los niños y niñas sobre la importancia del trabajo para los Arhuacos.

El venado y el armadillo

                        Kusarʉri trumʉ nikizʉni nekiyana, nikʉn zoriwin ʉnte iri zaɟuna trumʉ nʉkʉɟʉni ʉnte yame amiaseri zayuna kʉretaka ʉnte una, ʉnsoya ʉnteuna, zarihʉn nugakinʉnno izari. Kewʉnʉnnari, eykʉri, turo zaˈawiri bonʉyay zʉn igʉya zʉn kʉzʉnna ni.

Ʉndi eymari kuentugwi neika gunnʉndu yandi iwakʉ, ʉnzanʉngweyˈkari, yandi amʉkanʉɟeri eymita niga nʉndi , inʉkiri, ase chow ʉnkachʉngwa azanu nari. Zarikʉkwano anazanu nari inʉki beky akʉrigʉn ɟwi inʉki neyka zʉn. Nanʉngwaneika keywʉ pesi kunejuri yun punnani, awikeywʉ kuneju, neki eymayagʉ, kune eyma kusarʉ.
 
Nanʉndi awiri nʉnkinkiti, korenikʉpana uwekin kiri bema inʉ nenʉn nʉkasanʉnariza ni, zʉn yʉnpʉnnani, awiri zwekwey zanu nenke neki ʉnkanikʉyekʉ zʉn zoya nʉnna  ingumʉn yʉnzarizi ʉweku zʉn tumʉ kwisʉn ʉnte zoya nʉnnani agwagwi ʉwanʉndi. 

Ingweygwi neykari eri iwa ɟukurumʉri, ɟukurumʉri zakunʉnna nʉnnani, iwa emi manʉnka ʉnkʉnizi, manʉnka ʉnkʉnizi zʉn sey zweykwa, ingwi atuˈnna aw nʉnkwa, ingwi atuˈnna aw nʉnkwa, eyma nʉngwa consejo kinki yʉnpʉnani, kase manʉnka unisi nʉndi aze sasowsi inikiri gunrigʉnde, eyna ɟuˈkurumʉ zagʉya kinkiri agwaku neyka gunʉndi, kumisariu nʉnnani, ʉnkʉnisi zeykwa emari zʉnyana nʉnnani.
                    

El venado y el armadillo

                        El loche decía que tenía cultivos de papa; decía que iba a trabajar, que necesitaba semillas de papa. Entonces la esposa conseguía las semillas y se las entregaba. Él siempre se iba y los demás creían que estaba sembrando. Pero el loche dejaba arrumadas las semillas y se comía sus brotes.

Esta historia es el principio de una realidad que se vive hoy en día; lo que se ve en la vida real; como cuando uno va a ganarse algo trabajando sin valorar lo que está haciendo. El loche no pensaba sembrar, estaba pendiente únicamente de las cosas de afuera, como la plata. Esto ocurre en la vida hoy en día. Ese fue el inicio que hizo ese loche.

«Bueno, y si yo comienzo a correr, nadie me alcanza», decía el loche. Así siempre decía, y se iba hasta unos sitios donde era difícil pasar, donde había cultivos de otros. Y así se iba adonde se cultivaban más cosechas; se iba a robar, a arrancar papa. Así se dice, así se habla del loche.

Lo otro es sobre el armadillo. El armadillo era una autoridad. Decía: «Para alimentarse hay que trabajar, hay que sembrar», así decía. Decía que no hay que perjudicar a nadie, él comenzó a dar ese tipo de consejos. Como él escarba y encuentra sus alimentos, no se dice nunca que el armadillo es un ladrón, un ratero; él más bien fue una autoridad. Él era el comisario y decía: «¡Hay que trabajar!».

El loche es un venado pequeño.