Intérpretes

Interpreta: Sandra Jo’nide. Traduce: Joaquín Nijbe.

Lugar

Resguardo de Agua Bonita.

Sandra Joˈnide recuerda cómo se quedó sola con su madre y aprendió de ella a hablar con sus hijos, a aconsejarlos. También realza que, como el pato real, ella luce tranquila y contenta. Esta ave es su nüwayi, como un ancestro que le ha dado a ella sus características, por eso ella lleva su nombre (Jo’nide).

Jo'nide pa'ye wa wem

                        
Naˈa yeˈ wena wena wena
wena yeˈ wena wena wena
junuˈ wʉn dawarit tutima buri yeˈ ma wema 
wa nij wa nij wa nij wa yeˈ
i yebm tãˈ i mana bewʉan wa nij wa tibka wa yeˈ
wa nij wa wa nij, wa nij wa yeˈ
i mana bewʉd i i i yebm a tãˈ i yebm ye 
wa nij wa wa nij wa nij wa ye 
jʉi mena bitna nʉjeyetika bayeˈ
jʉi mena bitna nʉjeyetika bayeˈ
ñi yebmatʉ̃ heñena wem nai nebej wa nij wa nijbej wan 
awa tutima wa yũreˈ ma bina jeˈ
wani wa wani wani wa ye 
dena na wa dena wa denana wa dena wade wade na na 
wa dena wa de wa de na na
wade na wade ne mui benʉ bit na yi ne bit ye
wa in wa in wa in ne yeˈ
wa in wa in wa in ne yeˈ
wa in wa in wa in ne yeˈ
weˈepa wʉn weˈepa yadn
weˈepa wʉn weˈepa yadn
daukani daukanina bitna naˈa wambitna wa jʉm jʉmna yeˈ
wa dena wa dena wade wa dena na na wa nijna jʉ̃ãni wanijna yeˈ
a buruni tekere dawanite yeiˈ
dei pãˈnari yeˈ dei pãˈnari, dei pãˈnari yeˈ dei pãˈnari 
wa yeˈka wʉt yeiˈ wa yeiˈkana
wa niˈkapeˈ wa niˈkapeˈ
mui be benibit mui bene be mui be beni be jati bi kan wa nij wa nij wa nij wa yeˈ naˈa yeˈ wena wena wena 
naˈa yeˈ wena wena wena ninpãˈyeiˈtika nin pãˈyeˈti
ninpaˈyeˈ tika ninpãˈ yeˈ yeˈ baˈyu yeˈ neˈneˈjat nʉkna wa naˈa je ye 
a in wa in wa in yeˈ yeˈ juima wejroti juima bitna 
mui bebit mai mi nijat nauˈ wa wi nij tʉyʉ wa wi nij tʉ
wa jʉ̃ĩnet in wa jʉ̃ĩnet in eiˈ mena peˈna wena jepeˈna jete
naˈa wena yeˈ naˈa wena juuyi kan kuni paburi bitna ete
nin pãˈne nimʉ nin pãˈˈniˈna niˈana dawa niˈat na na 
wa jʉ̃ĩ wa jʉ̃ĩ wa wa jʉ̃ĩ dʉb wa jʉ̃ĩ wa wa jʉ̃ĩ dʉb
ei ye mani taˈ jeiˈ mʉnʉ bewʉn -wani- a chuka niˈ daw i muno beˈkaˈ nin na wa nijna nin na wa heiˈ nin pãˈˈyeˈ en joˈnide pãˈ ye waˈ wem
                    

Yo me veo como el pato real

                        Mi mamá a mí, a mí, a mí
a mí a mí, a mí, a mí
después de tanto tiempo, 
como mi padre y mis tíos murieron, 
estoy sola con mi mamá.
Yo digo, yo digo, yo digo, yo
ellos son sus parientes, los abuelos, 
yo digo, yo no tengo semilla, no tengo padre
yo digo, yo, yo digo, yo digo, yo
ellos son sus parientes, los abuelos de ustedes
yo digo yo, yo digo, yo digo, yo
después que sepulté al abuelo llegaron los nietos pequeños
después de que enterré al abuelo, mi papá, tuve a mis hijos
ustedes los mayores me decían a mí:
“hermanita, vamos te digo, te digo vamos, hermana”.
Desde que murió mi padre sigo sola
yo digo yo, yo digo, yo digo, yo
hermanos mis hermanos mis hermanos mis hermanos
mis hermanos mis hermanos mis hermanos.
---
Mi mamá, mi mamá, mi mamá
mi mamá, mi mamá
mi mamá, mi mamá,
jóvenes muchachos, jóvenes mujeres
jóvenes muchachos, jóvenes mujeres:
solo yo soy solita. Mamá, yo tengo a mi hermanita
mis hermanos, mis hermanos, mis hermanos, yo digo: escuchen
sé preparar muchos frutos de semillas oscuras
¿cómo hago esto?
yo sé hacer las bebidas, yo las sé hacer
yo lo sé hacer, yo lo sé hacer, yo lo sé hacer
yo lo hago, yo lo hago.
Antes no tenía nada, no tenía nada, no tenía nada
yo digo, yo digo, yo digo, yo, mamá a mí, a mí, a mí
mamá a mí, a mí me dijo haga así, haga así
así, así ella, mi mamá me enseñó así, con buena palabra,
mi madre, mi madre, mi madre a los nietos los aconsejó, 
les dejó algo a los nietos pequeños,
mi humilde mamá me habló y yo digo palabras buenas, yo digo:
yo escuchaba a mamá, yo escuchaba a mamá, 
lo que ella hablaba a su familia, a mí.
---
yo escuché, yo escuché, yo ya había escuchado.
---
yo lo digo, así yo aprendí, yo me veo como el pato real.