Intérpretes

Relato: Carmen Rojas Traducción: José Quintero Campo.

Lugar

Comunidad Corocito, Resguardo Caño Ovejas, Meta.

Esta es una de las historias más importantes que los Sikuani se han contado de padres a hijos desde hace muchísimo tiempo. Cuando Carmen Rojas Amaya la cuenta en su lengua, usa dos palabras que toma prestadas del piapoco: mawiru, para hablar de la piña (en sikuani se dice dunusi) y manua para referirse al río, que en sikuani se dice mene. Quizá esto ocurre porque han vivido en contacto desde hace cientos de años.

Kaliwirnae Peliwaisi

                        Esta es una de las historias más importantes que los Sikuani se han contado de padres a hijos desde hace muchísimo tiempo. Cuando Carmen Rojas Amaya la cuenta en su lengua, usa dos palabras que toma prestadas del piapoco: mawiru, para hablar de la piña (en Sikuani se dice dunusi) y manua para referirse al río, que en Sikuani se dice mene. Quizá esto ocurre porque han vivido en contacto desde hace cientos de años.

Parukae newajüsito pekanukaeje pejewaxinüyojotalia naetajüta baja newajüsitoyo kaliawirinae peka nabijiananukae itsajota kaliawirinae, dunusi tanetsi, nonoji tanetsi, basue, daxitakuene jAwáxi tanetsi.
Jematsia pina baja ponüyo kutsikutsi paxa rajanebaja kutsikutsi itsamonae pekanabijianae nanajabilia kutsikutsipina kapatabiaba dunusi pina xaebiaba patanajetarukabiaba pina matakabi wüpata tuxu dunusi mawiru wio jai pina tsapitsapabiabi. Jematsia pina jomaitsi pijAwá pewünü ofaebüwa, bünüwa anijAwábeje pina jomaitsi pina akue jaipina
¿De xua kajena amo tuxu mawiru eka biabaru? jai pina
¡xuo! xanü apo yapütaenü jai pina ofaebüwayo bünüwayo jai pina tsabokae. Wono nepe kajonabeje wono nepe tuxubabejepina. Amo tsana saya kaenü nakatsu xae pona ponabiaba mawiru jai pina. Bünüwayo pina na bara ekekapona, pamonüyo yamaxütorobatsi pina nae koitoxita, pewitsa koitoxi, abi koitoxi, mamakoitoxi. Üjuayo pina na kanawiateka pona bünuwayo nexata pina jomaitsi ofaebüwa: tajuyapiJiwa bajaraxua kajena waja perujunu apo xaebiabi, xaebiaba kajena pe tuxu mawiru yaxanewaitsijAwá jai pina. Nexata pina ofaebüwa jomaitsi pepüya na bara ekaponaenajü jai pina
Jejai pina na bara ekeka ponaje nae kotoxita pina saya yamaxü toroba najitarukatsi to jüaba najitarukatsi pina toyajüabatsi jume, koi üjubeka pona pina, xayekapona pina, xua kajena apo ne tsu xaebiabi kutsikutsi jai pina. Jemata pina manuaneme jueyojopa beje kutsikutsi pina taluma ünübütojAwá kujina pitsapa, bünüwayo pina na jueyekapona, Ofaebüwayo pina jueyekapona jueyekapona baja kaliwirnae tabu topa jota pina baja powayo matajuwataba, naikotabaya dunusito pina kutsikutsixuabika sueratabika. Ofaebüwayo pina na pita.
Ofaebüwayo pina raja pikani boso ruka baja ponü pina raja bosojonotaba pebosotoyo pina raja ofaebüwayo manabo nabijiana. Baja jota pina baja kapatabaja, pe momoxita pina kapajajoparena jomaitsi pina tamomotxi.
Nija amo kutsikutsi tsana raja xua nakatsu xaebiabaje jai pina.
Je jai pina nexata pemomoxi
Dopa bara tubatsi, bara tubatsi, bara tubatsi bajajota pina yakaba.
Tamomoxi xuanü rabaja kajena pakatsu xaebiabatsi. Tuxumawiru ekajununua peyakabijAwá xuanü baja kajena pakatsuxaebiabatsi jai pina. Jejai pina bünüwa pamononüyo kobejapa tajuita büxupa joropa taba pina kutsikutsi. Peka büxupa niojai tsekae jejai pina.
Kaliwirnae penikataxuabitsi pikani historiakuene apia hastajota baja rutojopajü.
                    

La historia del árbol de los alimentos

                        La mata de yuca que conocemos hoy surgió de un niño. Después la matica de yuca se convirtió en el árbol de todos los alimentos, en el que aparecieron la piña, el ají, la caña dulce… ¡todos los frutos!
Cuentan que Mono Nocturno, del que proviene el clan Kutsikutsi, llegaba siempre en la madrugada con un olor dulce como el de la piña. Cierto día Lapa le preguntó a la abuela Picure:
¿A qué se debe ese olor que siempre tiene el abuelo Mono?
—¡Jum! Yo no sé —respondió la abuela Picure a Lapa.
Cuando abuelo Mono se durmió empezaron a escarbarle entre los dientes y oler lo que había allí.
—¡Nuestro abuelo Mono solo come piña! —dijeron.
Para descubrirlo, la abuela Picure lo perseguía por todo lado, pero el abuelo Mono la engañaba tirándole pepitas desde arriba, seje y moras silvestres, con las que ella regresaba a donde Lapa. Al ver estas pepas, Lapa le dijo:
—Hermanita, ¡eso no es lo que come nuestro abuelo Mono!, ¡lo que come es piña! ¡Ahora yo me iré tras él!
Y así hizo Lapa. Mientras lo seguía, abuelo Mono trataba de engañarla tirando pepas desde arriba de los árboles y moviendo las ramas, pero Lapa probaba las pepas y pensaba “¡Esto no es lo que come el abuelo Mono!”. De repente, llegaron al gran río Orinoco y cruzaron al otro lado, el abuelo Mono por un bejuco de barbasco y Lapa por el agua. La abuela Picure también pasó nadando. Al emerger del agua encontraron el gran tallo del árbol de los alimentos. Lapa miró hacia arriba y al abuelo Mono se le resbaló una piña de las manos.
Entonces Lapa la recogió del suelo. En ese tiempo, Lapa tenía cola, pero Mono bajó del árbol se la arrancó y la lanzó al río. Allí, la cola se convirtió en anguila.
Después, todos regresaron a casa con la piña y les dijeron a los nieticos:
—Nieticos, ¡esto es lo que come su abuelo Mono!
—Bueno —les respondieron ellos y luego invitaron al abuelo a sorber yopo. Sorbieron, sorbieron y sorbieron hasta que abuelo Mono empezó a vomitar y salía mucho olor a piña de su cuerpo. Al final, les dijo la verdad:
—Nieticos, ¡eso es lo que yo como siempre!
—Bueno —respondió abuela Picure y empezó a pelear con abuelo Mono. Se lanzaron los tizones de una fogata y se quemaron, por eso tienen esas manchas, Mono Nocturno en los cachetes y Picure en el pecho.
Esto fue lo que pasó antes de que cortaran el árbol de los alimentos, aunque la historia es larga, yo les cuento hasta acá.

Kutsikutsi, en sikuani, significa mono nocturno. Los nombres científicos nos permiten identificar a los animales independientemente de los nombres que les demos en cada lugar. El del kutsikutsi es Potos flavus, el de la lapa es Agouti paca y el del picure Dasyprocta agouti.